10.- Euskal dialektologia: historia eta euskalkien banaketa
Gure hizkuntzaren literatura hasi zenetik (XVI. mendean) idazleek euskeraren banaketaren kontzientzia izan dute. Euskararen zatiketa horrek idazleengan ardura sortu izan du hasiera-hasieratik, ulergarritasun arazoen beldur zirelako. Hau da, ez zekiten nola idatzi ahalik eta irakurtzaile gehienengana hurbiltzeko. Hortaz, euren obretan arazo honen berri eman zuten, eta zeharka bada ere, dialektoak nola ikusten zituzten adierazi zuten.
Idazle klasikoetan, Etxeparek berak ere euskararen banaketaren kontzientzia baduela ikus genezake, bere obran Garaziko euskara aipatzen baitu. Leizarragak ere Testamentu Berria itzultzeko hizkuntza aukeraketa zela eta, arazo ugari izan zituela nabarmentzen du. Bere hitzaurrean euskara etxetik etxera aldatzen dela aipatzen du. XVII. mendean, Axularrek Gueroren (1643) hitzaurrean Euskal Herriko probintzia ezberdinak aipatzen ditu eta badakiela ezin dela euskarak hauetako bakoitzean hartzen dituen molde guztietara hedatu. Honez gain, lexikoan aurki daitezkeen ezberdintasun batzuen berri ematen du.
Urte batzuk geroago, Tartasek bere Onsa hilceco bidian (1666) iparraldeko hizkeren zatiketa aipatzen du. Lurralde bakoitzari bere aldakia ezartzen dio. Bere lana egiteko Arueko euskara ardatz nagusitzat erabili duela dio, baina beste hizkeretatik ere bere lanak zerbait baduela aitortzen du. Arnaud Oihenart, ostera, euskalkiez ohartzen lehenengoa izan zen, euskalkiak aztergaitzat hartu baizituen. Beste idazleek ez zuten horren oharmenik, ezberdintasunei buruz mintzatzen dira, baina arazo eta eragozpen bezala, ahalik eta lurralde zatirik handienean ulertuak izan nahi dutelako. Oihenart euskararen beste arlo batzutan ere aintzindari izan zen; adibide bat eskaintzearren, gramatika antzeko bat idatzi zuen iparraldeko euskalkietan oinarritua. Dialektologiara itzuliz, hizkuntza deskribatzeko euskalkiak erkatu behar direla konturatzen da eta hau oso ikuspegi modernoa izan zen. Esan behar da, Oihenarten lan erraldoia historia arlokoa izan zela, beraz, dialektoak deskribatzerakoan ere historiaren ikuspuntutik egiten du. Leinuen banaketan oinarrituta sailkatzen ditu euskalkiak Oihenartek. Oihenarten historiako lan erraldoi hori Notitia utriusque Vasconiae tum Ibericae tum Aquitanicae (1638) izan zen eta bertan aurki dezakegu euskararen euskalkien banaketa. Lan horretako bi kapitulu euskarari eskaintzen dizkio eta hauetan ortografiaz, ahoskeraz eta aditzaren joskeraz edo euskararen antzinako zatiketaz dihardu. Beste kapitulu bat euskararen hedadurari eskaintzen dio. Deklinazio eta konjugazioetan oinarrituta lau dialekto bereizten ditu Oihenartek: iparraldekoa, Nafarroakoa, Gipuzkoakoa zeinetan Arabakoa ere sartzen duen eta Bizkaikoa.
Ia mende bat beranduago Axularren jarraitzen zen Sarako Etcheberrik Lau-urdiri gomendiozco carta, edo guthuna (1718) argitaratu zuen. Bertan Euskararen apologia egin zuen (euskaraz idatzi zuen lehen apologista izan zen). Etcheberrik ez ditu euskalkiak sailkatzen, baina ebidentzian jartzen du lekuaren arabera hizkera ezberdinak daudela eta hori arazo bat dela elkar ulertzeko. Honek idazle honek dialektologiaz zuen ezagutza sakona erakusten du.
XVIII. mendera jauzi eginez, idazle klasikoekin alderatuz, dialektologia sakonago tratatzen hasten dela ikusten dugu eta baita teknika berriak sortzen ere. Aldaketa honen aintzindaria Manuel Larramendi izan zen, bai metodologian eta bai euskalkiak azaltzeko eragatik ere. Askok dialektologia orokorreko aiztindari izatea Jovellanosi egozten diote, baina Jovellanosek Larramendiren eragina izan zuen. Euskararen apologista sutsu honek, alde batetik hiztegi eta gramatika bat egin zituen. Mitxelenak Historia de la literatura vascan (1961) Larramendiri dialektologiaren aintzindari izatea egozten dio. Larramendik garatu zuen metodologia galdekizunetan oinarritutako izan zen eta Diccionario trilingüe del Castellano, Bascuence, Latín (1745) lanean erabilitako metodologia aipatzen du: “Las he andado todas -probintziak- con sobrada fatiga, aunque algunas con más celeridad de la que quisiera preguntando y ciertas voces oía para colocarlas después en las correspondientes castellanas”. Galderak egitean frantsesez eta euskaraz zekiten informanteak, gazteleraz eta euskaraz zekitenak eta euskaldun elebakarrak erabili zituela gaineratzen du, baita material askeak zein arteztuak jaso zituela. Euskararen dialektoen banaketari dagokionez, gaia sakonduz eta hizketak ezagutuz doan heinean banaketa ere zabalduz eta zehaztuz doa. El imposible vencidon (1729) dialektoaren definizioa eman ostean dialektoen lehenengo sailkapena egiten du: “así el Bascuence tiene el dialecto Guipuzcoano, del Señorio, o Bizcaíno, y Navarro, ó Labortano, que comunmente es el mismo”. Diccionario Trilingüen (1745) formulaketa bera egiten du ,oro har: “a tres dialectos principales reduciremos todos los que tiene el vascuence; al navarro, al vizcaino y al guipuzcoano”. Hala ere, hurrengo kapituluetan dialekto bakoitza deskribatzerakoan lapurtera ere dialekto bezala hartzen du, nafarreratik sortua dela gaineratzen badu ere. Bukatzeko, Corografia de Guipúzcoa (1882) lanean euskalki guztien desberdintasunak eta ezaugarriak seinalatzea lan luzea dela esaten du, baina euskalki bakoitzaren ezaugarri nagusiak seinalatzen ditu: zubererarenak, lapurterarenak, bizkaierarenak, nafarrerarenak eta sakonkien gipuzkerarenak. Ez du argi uzten horietako bakoitza euskalki propiotzat hartzen duen edo aurrekoetan bezala, ez dien euskalki kategoriarik ematen. Pentsa liteke, hizketa bakoitza berariaz aztertzen duenez, bakoitzari nortasun propioa ematen diola eta beraz lehenagoko hiru euskalkiko ikuspegitik, euskara bost euskalkitan banatzen dela baieztatzera pasatzen dela.
Larramendi ezkeroztik, hainbat jarraitzaile izan zituen bere lanak eta metodologia berriak. Hala ere, XIX. mendean euskal dialektologiari (orain arte ere) ekarririk handiena egin zion pertsona aipatu behar dugu: Luis Luziano Bonaparte Printzea. Berari zor dizkiogu irizpide linguistikoz egindako euskalkien lehen sailkapena, lehen mapa linguistikoa eta zenbait euskalkitako testuen argitalpenak ere. Euskal Herri osoan hizkuntzaren kezka ernarazi zuen eta akademia oso bat bildu zuen bere inguruan. Euskara gaietan garaiko gizon jakintsuenak, denak batera lanean ipini zituen datuak batzen, itzulpenak egiten, herrietako eta baserrietako erabilera konkretuak batzen. Euskalkiak sailkatzeaz gain, azpieuskalkiak eta aldakiak ere zehaztu zituen eta gaur ere sailkapen baliagarria da.
Bonapartek berak zein bere laguntzaileek bi motatako materialak erabili zituzten: zuzenak eta zeharkakoak. Zuzenak lekukoen ahoetatik jasotakoak dira eta bi motatakoak bereiz daitezke: Bonapartek berak kanpo-lanean Euskal Herri osoko eta batez ere Nafarroa eta iparraldeko hiru lurraldeetako herri eta baserrietan jasotakoak eta bere laguntzaileak Bonapartek aurretiaz seinalatutako puntu zehatzei buruz bildutakoa. Zeharkakoak berriz itzulpenak dira. Euskal Herrira zenbait bidaia egin zituen eta hortik jasotakoarekin euskakien sailkapena eman zuen. Esan behar da, sailkapen ezberdinak eskaini zituela, hizkuntza gero eta gehiago ezagutuz joan zenean aurretiaz egindako sailkapenak moldatzen baitzituen. Euskalkien lau sailkapen eman zituen: 1861, 1864-1865, 1866 eta 1869. Azken sailkapenean, Le Verbe basque in tableaux (1869) lanean eskainitakoan, ondorengo sailkapena egin zuen, euskalkiak hiru taldetan banatuz: A, bizkaierarekin, B, Gipuzkera, Iparraldeko Goi-Nafarrera, Hegoaldeko Goi-Nafarrera eta Lapurterarekin eta C, Zuberera, Ekialdeko Behe-Nafarrera eta Mendebaldeko Behe-Nafarrerarekin. Aipatutako zortzi euskalkiak hogeita bost azpieuskalkitan banatzen ditu eta berrogeita hamar aldaki zehaztu zituen (hauetako bakoitza herrigune baten izenarekin ematen du)
Sailkapenak eta mapak egin ondoren, euskara aztertzen jarraitu zuen eta egindako sailkapenari ohar batzuk egin zizkion: Erronkarierari euskalki propioaren izaera eman zion. Arturo Campionek ere hala uste zuela esan zion eta Bonapartek ere euskalki propio bezala ikusten zuela gehitu zuen. Baztango hizkerari dagokionez, azken sailkapenean Ip (GN)n kokatu zuen eta, agian, (L)ren barruan kokatzea egokiagoa zela ikusi zuen. Azkenik, Ip (GN) eta Hg (GN) alde batetik, eta Mend (BN) eta Ek (BN) bestetik, jendeak lau hauek bi euskalkitara murriztea egokiagoa zela esango zuela adierazi zuen. Hala ere, berak lau euskalkitako banaketa mantendu zuen.
XX. mendeari dagokionez, euskal dialektologiari egindako ekarriak ere ugariak izan dira, nahiz eta Bonaparterenak baino xumeagoak izan diren. Arturo Campionen lanak aipatzekoak dira eta baita Azkuerenak ere. Azken honek, batez ere, dialektologian lan handia egin zuen. Euskalkiak sailkatzeko Bonaparteren irizpideari jarraitu zion, baina aldaketa batzuk eginez: Ip (GN) eta Hg (GN) euskalki bakarrera ekarri zituen eta baita Ek (BN) eta Mend (BN) ere, besteak beste. Azkuek lan handia egin bazuen ere, interbentzionista zela egotzi behar zaio.
ATZERRITARAK: Mende honetan ere, zenbait atzerritar aipatu behar dira: Van Eys, Vinson, Trebitsch. Lacombre.... Hauek ere euskara aztertu zuten eta, besteak beste, aipagarria da bizkaierarekin egon zen polemika. Lacombe izan zen polemika honen bultzatzaileetako bat. Garai zaharrean bizkaiera beste hizkuntza bat izango zela zioten batzuek eta denborarekin euskara hurbildu zela. Hau guztia baztertu zuten Urkixo eta beste jakintsu batzuek, hala ere, denek bizkaiera beste euskalkietatik nahiko aparte ikusten zuten. Mitxelenaren ustez, bizkaierari egozten zitzaizkion ezaugarri hauek ez dira bizkaierarenak soilik eta honi hiperbizkaiera deitzen dio.
ATLASGINTZA: XX. mende honetan ere, atlasgintza ezin huts dezakegu aipatu gabe. Jaques Allières-ek, esaterako, iparralderako Petit atlas linguistique basque-français (1977) argitaratu zuen. Euskararen atlasa egiteko, aldiz, saiakera ezberdinak egon ziren. 1918an Urkixok Eusko Ikaskuntzaren kongresuan atlas egiteko beharra azpimarratu zuen. 1920an Menendez Pidalek ere arrazoia eman zion. Gerra ostean ere zenbait ekimen egin ziren atlasa bultzatzeko. Azkenean, 1982an euskaltzaindiak hartu zuen atlasaren egitasmoa eta 1987an inkestak egiten hasi ziren. Hizkuntzaren maila guztiak biltzen ditu: lexikoa, morfologia, sintaxia eta fonetika. Datuak biltzeko 2762 galderatako galdera-sorta prestatu zen eta 145 lekuko aukeratu ziren. Orain argitaratu berri da lehen tomoa.
Amaitzeko, XXI. mendean, Koldo Zuazo aipatu behar dugu. Zuazok, egungo euskara kontutan hartuta, sei euskalkitzan banatzen du euskara: mendebala (bizkiera), erdialdea (gipuzkera), nafarrera (goi nafarrera, gipuzkoako herri batzuk, Sakana eta Aezkoa), nafar-lapurtera (lapurtera, ekialdeko behe nafarrera eta mendebaldeko behe nafarrera), ekialdeko nafarrera (zaraitzera) eta zuberera.
EUSKALKIEN EZAUGARRIAK
Hg (GN)
Bonaparteren sailkapenean: Mendebaldekoa, ekialdekoa eta iltzabekoa.
Maila fonikoa: armonía bokalikoa: kanpoko sandhiak iusten dira eta erregresiboa izan daiteke: enaz
Epentesiak ere badaude.
Yod hotsa, orokorrean sabaiaurreko igurzkari ahoskabea
Maila morfologikoa
Erg. Plu: -ek
Mugatzaile hurbila (ugaria): ok.
Datibo plurara: ei, eri, ari egui, ogi. ZHARRENA: ei (gehien dokumentaua)
Soziatiboa: formarik orokorrena:-ki
Instrumentala: -s aezkeraz bezala
Genitibo edutezkoa: -aren>ain
Ablatiboa:-rika//-rik/rik
Genitivo objetiboa-genitibizazioa: gure errebitceco; munduen juzgatzera
ERAKUSLEAK
Gau, ori gura, gebek, goiek gaiek
ADITZA
Iraganeko –n galdu
Edun/eradun; ezan/ereazan
LEXIKOA: ERRAN, TIP, ANDI , OROITU, GUTI ANIZ, DEUS BERTZE, HIRUR GIBEL…
IP(GN)
Ultzamakoa, baztangoa, bortzirietakoa, arakilgoa araizkoa gipuzkoakoa
Maila fonikoa+
Irekierak: i>e (nik nek); u>o; u>i
Itxidurak: itxe; tu>ti
Aferesiak, sinkopak, aferesi bustidurak (ditu –ttu)
Diptongoak ai>ei; eu>au; ea>ia; oa>ua
MORFOLOGIA
Deklinabidea: ek (erg. Plu) Baztan
Aren>ai; rik/rikan
s (instrumental)
AEZKERA
MAILA FONIKOA
I>E
SINJKOPA
Azenntua HG GN bezala
Diptongoak: aldaketak ai>ei, eu>au, au>ou
Murrizketak: ai>i, ei>E
Goranzko diptongoa badaude azentruaren eraginez
Kontsonantismoa: leherkari ahostunak: gurutz,gau
Txistukariak: instru (s)
Hurbilkariak: zailtza, zailela
Bustidura (n,l)
Yod hotsa: sabai aurreko igurzkari ahoskabea (xori)
MORFOLOGIA
Dekli: erg. Plu: el/ok; dat. Plu: ei
Partitiboa (rik, inoiz rikan), geni: ain; soziati:k; ablati: ra/tra; instru (s);
Erakusleak:
Aditza:
Aferesiak: itu, tu ituzu, ituzte
Iraganeko n desagertu
Subjuntiboaren erabilera handia: dezn, dezala
Sinkopak: dra, gra zra
Sintaxia: genitiibizazioa; bait/beit bezain/bezein
Balin/balinba
Kos
Lexikoa: aho>ago, malur, oren, kausitu, ariora..
ZARAITZERA
Bokalismoa:
Irekidura: e<a; i>e; u>o
Itxidura: izagutu, iguzkia, inguru
Sinkopak: dexente daude: tipla, tenpra…
Diptongoak: ei>oi; ai>ei; eu>au
Goranzkoak badaude azentu bortitzarengatik.
Murrizketak: niz, gan, beño, oritu
KONTSONANTISMOA: bustidura dexente dago ere
Yod hotsa: xau, xabe, jauna , jakin
Aspiraketa
Deklinabidea: nom sing:-ra (elizara); nom. Plu (ek), soziati (ki/kin): geni edutez (ain) abla (tik /etarik), dati plu (er), adla (ala/ra)
ERRONKARIERA:
BIBLIOGRAFIA:
Pagola. R.M., 1991, Euskal dialektologiaren atarian, Bilbao, Mensajero.
P.R.M. (1994): Hizkuntzari buruzko Oihenarten zenbait ideia, Oihenarten laugarren mendeurrena, Iker-8, Euskaltzaindia, 115-134
(1992): Larramendi eta dialektologia, Manuel Larramendiren hirugarren mendeurrena (1690-1990), Andoain, 247-265
