Egileak: Irati Garaioa, Idoia Ibarluzea eta Amaia Navarro
Sarrera
Gotzon Garatek (1934-2008) egindako bilketa-lan honetan 27.000tik gora atsotitz aurki ditzakegu lau hizkuntza desberdinetan: euskara, gaztelania, ingelesa eta latina. Atsotitz-bilduma hau egiteko Gotzon Garate 30 urtez Euskal Herriko hainbat baserritan bildutako informazioaz baliatu da, eta Bilbao Bizkaia Kutxa Fundazioaren laguntzari esker argitara eman zuen 1998. urtean. Corpus hau Interneten eskuragarri daukagu orrialde honetan: http://www.ametza.com/bbk/htdocs/hasiera.htm
Euskarari eta euskal kulturari egindako ekarpena
Atsotitzen corpus hau aurki dezakegun atsotitz bildumarik onenetarikoa eta osoena da era ukaezin batean aberasten baitu euskera eta honen ezagutza. Gotzon Garateren hitzetan: “Atsotitzak oso onak dira gure hizkuntza eta kultura ezagutzeko”. Azken batez, lexikoa ez ezik, esaldi osoak ere badaudelako, bizitza osoan euskaraz hitz egin izan dutenek esandakoak. Lehen esan dugun bezala, Gotzon Garate 30 urtez ibili zen baserriz baserri corpus hau osatzeko atsotitzak biltzen. Horregatik diogu bildumarik oneneratikoa eta errepikaezina dela, gaur egun gero eta gazte gutxiago bizi direlako baserrietan eta beraz, gero eta atsotitz gutxiago dakitelako.
Atsotitzen sailkapena
Esan bezala, lau hizkuntzatan agertzen zaizkigu corpus honetako atsotitzak. Euskarazko atsotitzak 14.458 dira, eta gehienak zazpi probintzietako 23 baserritan bildu dira. Euskal atsotitz hauen gaztelaniazko, ingelesezko eta latinezko ordainak agertzen zaizkigu. Gauza bera gertatzen da beste hizkuntzetako atsotitzekin: gaztelaniaz 5.208 esaera zahar daude eta hauek beste hizkuntzetan zelan esaten diren aurki dezakegu; eta sail hau osatuena eta garrantzitsuena da euskal atsotitzekin batera. Ingelesez, 4.045 atsotitz eta latinez 3.462 atsotitz daude, eta hauen baliokideak ere agertzen dira beste hiru hizkuntzetan. Hau guztia era argiago batean ikusiko dugu esaera zahar batzuen adibideak ematean.
Hala ere, ez dira agertzen frantsesezko atsotitzak, eta liburuaren sarreran honen azalpena ematen zaigu: “Frantsesez ez. Zergatik? Gure Iparraldeko haurrideek lan hori hobeki egingo dutelako, nire aldean frantsesez hobeki baitakite“.
Atsotitzek biltzen dituzten eremuak
Atsotitzen corpus honetan hauexek dira lantzen diren eremu esanguratsuenak:
- Animalien eremu semantikoak leku handia hartzen du corpus honetan. Zakurren, ardien, zerrien, astoen, azerien gainean esandako atsotitzak aurki ditzakegu. Esaterako: “Edonon dauz txakurrek agiñek zabalik”.
- Euskal Herriko ohiturei buruzko atsotitzak: zerri-hiltzea, euskal ezkontzak, etab. Hau da, “San Antonio, jentia ezkontzeko beti pronto”.
- Euskal Herriaren filosofia eta morala. Adibidez: “Filosofia baiño, oillozopia obe”
- Euskal gizarteari buruzko informazioa ere ematen digute atsotitzek; hala nola, familia, lana, erlijioa. Hala nola, “Familia, erriaren mintegia” eta “Ama Birjiñia martxoko, ni mendian gaillurrerako”.
- Mitologia eta naturarekin lotutako siniskerak ditugu. Esate baterako, “Sustraiak barrenago, zuhaitzak gorago”.
- Otoitzak, sorginkeriaren gaineko atsotitzak, Euskal Herriko jaiak eta arbasoengandik jaso ditugun ipuinak. Hots, “Zelako gizona, alako otoitza” eta “Sorginak sasien gainetik eta odeien azpitik”.
- Folklorea eta etnologiari buruzkoak ere badira, herriaren antzinateko uste, jokamolde eta tradizioak azaltzen dituztenak.
Corpusaren funtzionamendua
Corpus hau nola funtzionatzen duen azalduko dizuegu orain eman beharreko pausu guztiak banan-banan azalduz.
1. Behin orrialde honetan gaudela (http://www.ametza.com/bbk/htdocs/hasiera.htm) goiko aldean agertzen den kontsulta botoia klikatu behar da.
2. Ondoren, bilatu nahi dugun hitza jartzeko aukera daukagu. Gainera, hitz bat baino gehiago kontsulta dezakegu. Kontuan hartu beharrekoa da hitzak mugagabean idatzi behar direla; hau da, zuhaitz eta ez zuhaitza, eta ireki eta ez irekitzeko.
3. Hurrengo pausua hitzaren kontsulta egitea da. Gure kasuan, eguzki hitza daramaten atsotitzak zeintzuk diren ikusi nahi dugu. 74 atsotitz agertzen dira zerrendatuta, eta irudi honetan lehenengo hamarrak ikus daitezke.
4. Atsotitz bakoitzaren baliokidea beste hiru hizkuntzetan ikusi ahal izateko, nahikoa da atsotitz bakoitzaren ezkerretara dagoen gezia klikatzea. Hau egitean, eskuineko aldean agertuko zaizkigu baliokideak euskaraz, gaztelaniaz eta latinez. Hala ere, gerta daiteke atsotitz batek baliokiderik ez izatea. Guk aukeratu dugun atsotitza hau da: “han ere ogia ez da eguzkitan erretzen”.
Ikus daitekeen bezala, aukeratu dugun atsotitz honek ez dauka baliokiderik. Gaztelaniaren kasuan, berriz, hiru; ingelesaren kasuan, bost eta latinez bakarra.
Prozesu hau berriro egingo dugu baina gaztelaniazko bilatzailearekin. Oraingo honetan vergüenza hitza jarri dugu bilatzailean eta hamahiru atsotitz agertu zaizkigu, eta baliokideak ikusteko guk atsotitz hau aukeratu dugu: “Quien tiene vergüenza, ni come ni almuerza”.
Ikus dezakegunez, atsotitz honek euskarazko bederatzi baliokide ditu eta gaztelaniazko beste hiru. Latinaren eta ingelesaren kasuan, aldiz, ez du kidekorik.
Bibliografia
- Gotzon Garate, Atsotitzak (1998). Kontsultatua: apirilak 6, 2011. Orrialdea: http://www.ametza.com/bbk/htdocs/hasiera.htm
- Gotzon Garateri elkarrizketa (2005, azaroak 24). Uztarria.com, Azpeitiako Ataiye. Kontsultatua: apirilak 6, 2011. Orrialdea: http://www.uztarria.com/albistiek/1132820808
- “Un nuevo ‘Atsotitzak’, con más de 30.000 refranes recogidos por Gotzon Garate en todo el País Vasco, reeditado por la BBK, que lo presentará en la Feria de Durango” (2003, azaroak 19). Euskalkultura.com, diáspora y cultura vasca. Kontsultatua: apirilak 6, 2011. Orrialdea: http://www.euskalkultura.com/noticias/un-nuevo-atsotitzak-con-mas-de-30-000-refranes-recogidos-por-gotzon-garate-en-todo-el-pais-vasco-reeditado-por-la-bbk-que-lo-presentara-en-la-feria-de-durango?language_sync=1
