Littera Deusto

MORFOLOGIA (NOMINALA)

 

 

 

1. DEKLINABIDEA

 

 

• Nominatiboa

  . Singularra: (Ikus ‘Hiatoak’)
  “a” autonomoa, erakuslea / “-a” atzizkia: (B)

  . Mugatzaile hurbila: Plurala: (B): anaiok, gizonok

. Beste euskalkietan: fosilizaturik orain ez, ordea, iraganean.

 

•   Ergatiboa
  
  . –ak:  (B), (G), Ip (GN): sinkretismoa, nominatibo eta ergatibo sing. / plur.
  . ek:  Heg (GN), Ip (GN) Baztan, (L), Mend, Ek (BN), (Z), (Aezk)., (Zar), (Er)

 

• Datiboa

  . Singularra: –ari, leku guzietan. –a(r)i isoglosa garbirik gabe

  . Plurala: –ei: orokorra, (B) literaturan
  –ari / –eri (B), (G)
  –airi: (B): Arrigorriaga, Orozko, Oñati
  (G): zenbait lekutan
  –aki: Ip (GN) Gip.: Irun, Hondarribia (iraganean, batez ere)
  –er: (Z), (Er), Ek (BN), (Aezk).

 

• Genitibo edutezkoa

  . Diakronian: -re: Lope Jaun Ortire semea, Echeparere
    Egun, fozilizatua: gure, nere, ondore

 

. Singularrean: -aren: orokorra
. Dardarkariaren galeraz:

                      
-a(r)en> –aen: (B)
-aen > ain: Ip (GN) Baztan, Mend (BN) Baigorri, EK (BN) Luzaide

–ien: (B) Gip. Aretxabaleta, Arrasate (diakronian)

– an (aski orokorra hegoaldeko hizkeretan)

. Pluralean:
–aken: Ip (GN) Gip. Irun, Hondarribia

 

 

 

• Genitibo leku-denborazkoa

  . Mugag.: -ko, -tako
  . Singu.: –ko, -etako

  Dauden banaketa bakarrak aldaketa fonetikoaren ondorioz

   gertatzen dira: (Z), (Er): (h)anko / best.: (h)ango

 

• Partitiboa

  . -(r)ik: euskalki guzietan
  . –(r)ik + an: (G), Ip (GN), (L): “gogorikan gabe”

(Ikus: ablatiboa)

 

• Ablatiboa

  . Arkaikoa: -arean: (B) batez ere

       -areanik (B) forma pleonastikoa

. Zaharra: -(r)ik, egun (B) forma klitxatuetan: mendirik mendi, ordurik ona
. -ti: (B), (G), (GN), (L) literaturan: gaur egun, fosilizatua: gotti

–tik: egun, euskalki guzietan

Literaturan (XVII): -(i)ka: (GN): “Eta andica etorrico da vicien eta ilen jusgacera”

 

–           (r)ikan / -tikan, (G) Iparraldean, Ip (GN), (Aezk), eta Iparraldeko zenbait hizkeretan.  Dena den, ez da isoglosa bakarra, lekuen arabera ibilera aldatzen baita.

Oharra: partitiboan, motibatiboan agertzen da ere, eta sintaxi mailan: konpletiboetan, modaletan eta denborazkoetan.

 

 

• Inesiboa:

    . Arkaikoa: -n / -en (ekintza adierazteko): (B): bearrean >

bearren, garbiketan, Goldaketan.

     . Gaindeklinazioan: -ango: eguneango.

 

. Singularra, bizidunetan: -gan / bait(h)an), (B), (G), Ip (GN),  /

     Naf. eta Ip.

 

• Adlatiboa

  -(r)a / -tara: Hegoaldeko euskalkietan
  -(r)a / -(r)at: (L), Mend (BN), egun ez dira bereizten
  Ip (GN) fosilizatua: arat eta onat
  -(a)la / –(a)lat: Ek (BN), (Z), egun ez dira bereizten

 

• Adlatibo bide-zuzenezkoa

  -(r)antz(a) / -tarantz: euskalki guzietan
  -(r)untz(a): (B)

 

• Adlatibo bukatuzkoa

  -(r)aino / -taraino / –etara(i)ño
  Euskalki guzietan. Gertatzen diren aldaketak fonikoak dira bustidura gertatzen den banaketa diatopikoaren arabera
  –giño / -diño: (B), (G)

 

• Adlatibo destinatiboa

  -(r)ako / –tarako erabiliena
  -ko / –tako: Ip (GN), Iparraldeko euskalkietan
  -tzat: Iparraldeko euskalkietan aurrekoei erantsiz, indartzeko hartzen da          

 

 

• Destinatiboa

  -(r)entzat: formarik zabalduena
  -(r)endako: Hg eta Ip (GN), Iparraldeko euskalkietan, (B) Durangaldea, Elorrio
  -(r)entzat +-ko: aitarentzako, egun, zabaldu den forma,
  ez du isoglosa garbirik
  Dardarkaria jausirik: –ntzat, -dako, -tzako: amantzat, amantzako Ip (GN), (G), (B)

 

• Prolatiboa

  Mugagabea: -tzat zabalduena
  -tako: Ip (GN), Hg (GN), (Aezk), Zar, (Er), eta Iparraldeko euskalkietan: lagunetako dugu

 

• Instrumentala

  -z / -(t)zaz: egurrez, horrezaz
  -zaz: Ip (GN), Heg (GN), Iparraldean, izenordeetan: nizaz, zutaz
  -etzaz: (Z) pluraletan
  -s bukaera dute kasu guzietan: Heg (GN), (Aezk).
  -gaz: (B) komitatiboa gurutzatua instrumentalarekin
  -kin komitatibo edo soziatiboarekin nahastua, (Z) eta Ek (BN) euskalkietan izan ezik: “Urarekin garbitu”

 

• Komitatiboa edo Soziatiboa

  -(r)ekin / -arekin / -ekin
  Singularreko -arekin >-aekin > -aikin (edutezko genitiboaren isoglosaz)
  – (e)gaz / -agaz / -akaz (plur): (B)
  –egaz : (B) Eibar
  -ki, -kin: (Er)
  -ki, kin / -kila, -kilan Ek (BN), (Z) egun, banaketa nahastuxea

 

• Motibatiboa

  –gatik, -gaiti, gaiti(n)o, -gaiti(n)okarren: (B)

  –gati, -gatik: (G), (GN), (L), (BN), (Z)

  -gatikan: (Ikus partitiboa eta ablatiboa, isoglosa berdina)

 

 

 

2. ERAKUSLEAK

• hau, hori, hura / hau(e)k, ho(r)i(e)k, hek: iparraldeko euskalkietan, aspiraketaren arabera

 

• au, ori, ura, ok, oriek, ek: Ip (GN)

 

• au / gau, ori / gori, ura /gura, ok, ebek / gebek, oriek /goriek, aiek / gaiek: Heg (GN) (“g-” dutenak izenlagunak direnean)

 

• gau, gori, gura, gebek, goriek, gaiek: (Aezk).

 

• kau, kori, kura, koek, koiek, kaiek: (Zar)

 

• kaur, kori, kura, kauk, koiek, kek: (Er)

 

• (B): au, ori, a, onek / oneek, orrek / orreek, a(r)ek / areek:
  azentua pertinentea dute, beraz. balio fonologikoa du:

 

                                   onek (sing) / ónek (plur)