EUSKALKIEN EZAUGARRI NAGUSIAK

HIZKUNTZAREN MAILEN ARABERA

 

 

 

1. MAILA FONIKOA

 

1. 1. BOKALISMOA:

 

® Segmentoak

 

                  <ü> (Z), Ek (BN) Amikutze eta, agian, Bardoze

 

Bokal sudurkariak (Z)z baino ez dira agertzen. (Er)z galduak

 

Tinbre aldaketak:

 

 Irekidura: e > a (r eta l soinuen aurretik): (B) barri, bardin, ardiesten, baltz…

 

Itxidura: o >u (sudurkariaren aurretik doanean eta sudurkariaren ondoren albokari batek jarraitzen badio): (Z), gutxiago ekialdeko hizkeretan:  zuñ, nuiz, ezkuntzen, hunek; mulde, muldatü,…

 

Asimilaketak: -i-ü > ü-ü; u-ü > ü>ü; ü-i > ü-ü: (Z) ülhün, banündü, zütü; bürü, üsü, bürdüña

 

                          -i-u > u-u: (Er) ainguru, buluzi (Erronkarierak, Ek (BN)k, Ip (GN), Hg (GN)k beste asimilaketa asko ere badituzte, izan ere bokal guziekin gertatzen dira, hala ere, fenomenoak mugatu behar direnez, sinalatutako  honetan geldituko nintzateke).

 

Disimilaketak: (Ez dira, oro har, isoglosak markatzekoak. Ez nituzke markatuko).

 

Galerak:

 

a) Aferesiak: Ip (GN), Hg (GN), (Aezk), (Zar), (Er), Iparraldeko hizkeretan gutxiago: kusi, karri, zagutu, uzu, tiat…

 

b) Sinkopak: Ip (GN), Hg (GN), (Aezk), (Zar), (Er), Iparraldeko hizkeretan: erten, abrats, tenpra.

 

c) Apokopea: Ip (GN), Hg (GN), (Aezk), (Zar), (Er), Iparraldeko hizkeretan: inozent, mement, berant, errient, espos.

     

 

  Bokal bikoitzak: ziratee, beitukee, zioyeen (adizkietan eta

 fonetika sintaktikoan eta morfologian gertatzen direnak). Ekialdeko euskalkietan ugariak dira, kontsonante baten galeraz, gertatzen direnak. Baina, denak ere, ez dira hain bereizgarri eta adierazgarriak, fenomeno bezala, isoglosak markatzeko, beraz, markatuko gabe utziko dira.

 

     ® Sekuentziak

 

                  Diptongoak: Beherunzkoak baino ez.

 

• Aldaketak:

 

au>ai: (Z), Ek (BN) Amikutze, (Er): aizo, gai, gaiza

au>ou: (B), Ip (GN), (Aezk), (Zar): nou, noue, doudie, gou (<(h)au, nousi (na(g)usi).

au>eu: (B), Ek (BN): geur, geubez, jeutsi

au>ab: Hg (GN), (Aezk): absarta, abrera, (g)ebek (<(h)auek.

eu>au: (B), Ip (GN), Hg (GN), (Aezk), (Zar), (Er): auskara, auli, auri, naure, gaure, nauren, daus.

eu>eü / ei / eta murrizketak: (Z), Ek (BN) Amikutze, (Er): deüs, üskara, ein (<e(h)un), eitzi (eutzi/utzi).

ai>ei / ei>ai: (B), Ip (GN), Hg (GN), (Aezk), (Er): gei, nei / gaigo, odaia, ogai 

  eu>au) seindia, zunbeit, orei

 

• Murrizketak:

 

            au>ü: (Z) jin nün

            au>u>i: Ek (BN): nizi, dixi

            au>a: (B): intxurra, iruntsi, iruli

ai>i: (Z), (BN), (Aezk), (Zar) niz, zite, giten, (Z) asimilaketaz   ü: gütü.

 

 Bustidura sortuz:

ai>i: Ip (GN), (G), (B), beziñ, biño,

ai>a: (B), Ip (GN), (G): nax, gatx. baño, laño, gaxto.

ei>e / i: (B): aretx, elexa.

oi>o: (B) gox, nox.

 

• Sorketak: Iparraldeko hizkeretan eta Ip (GN)ko zenbait hizkeretan ere, eta partizipioetan, batez ere:

erraiten, igaiten, izaite, kadeina. Hauez gain, hots bat galduz agertzen direnak daude: zautu, nausi, aitzen. Uste dut, partizipioenak izan ezik, besteak denak ere bazter daitezkeela.

                                     

 

      Hiatoak

 

• Fonetika sintaktikoa

-a mugatzailea lexemek hartzen dutenean, hiatoan gelditzen diren bokalak hainbat aldaketa izaten dituzte. Aldaketa horiek eten gabe sortzen joaten dira eta, ondorioz, polimorfismo ugariegia aurkitzen da. Etiketatzerakoak –e eta –o bokalez amaitzen diren lexemak uzten dira – hizkuntza mintzatuan zenbait lekuetan aldaketa bortitzak izan arren- euskara idaatzian ez baitira hain nabarmenak.

 

 

-a + -a>-aa, -ea, -ia, -í: (B), (G).

-á (G), (Z), (Er) (Hau ez da aurkituko, ez baituzte euskalki hauetako testuetan tilderik jartzen).

            -ra: (Zar).

 

-i + -a > -ia > -ija / -ie, -ije (sortzen den sabaiko kontsonantea artikula puntu eta modu desberdinak hartzen dituelarik: oro har, mota bateko edo bestelako aldaketa euskalki guzietan.

 

                                               –u + -a > -ua>-uba / -uya / -ue / -ube (B), (G),  (L), Ek (BN)

 zenbait leku zehatzetan.

 -iua: (Er): buriua; (-ioa ere ager daitekeelarik)

 -ia: (Z), (Er), Ek (BN): buria.

 

 

• Fonetika orokorra

 

Barruko eta kanpo sandhietan gertatzen diren tinbre aldaketak ere kontutan hartzekoak dira:

 

a>e / i, u bokalen – edo erdibokalen- aurretik edo atzetik doazenean.

Eremuak: (B), (G), Ip (GN), Hg (GN): aizpe, ikesi, ugeri, bigerna, apur bet, begi bet.         

 

 

 

1. 2. KONTSONATISMOA:

 

® Leherkariak:

 

• Hitz bukaeran

(Er) gertatzen dena adizkietan: dud

 

• Hitz hasieran

Interesgarria litzateke ikustea posizio horretan pertinentea ez den ahostun / ahoskabearen arteko banaketa dialektala, baina hain maiztasun handikoa denez, ez da kontutan hartuko.

 

• Sonanteen ondoko neutralizazioa

 

p, t, k ® b, d, g ahostuntzen dira sudurkari eta  albokariaren aurrean

 

      (Z) eta (Er): igante, alt(h)e, (h)anko

(Z) denboa / (Er) tenpra

(Z), (Er) golde

Etiketatzeko neutralizatzen ez direnak  jasoko dira, ahostun egiten ez direnak, alegia eta, baita ahostuntzen direnak ere, informazio orokorra izateko. Beti aipaturiko bi euskalkietakoak, (Er) eta (Z), bakarrik markatzen direlarik.

Beste euskalkietan testuinguru horretan ageri diren ahoskabeak ez dira jasoko, ez baita fenomeoa  pertinentea euskalki horietan eta ager daitezkeen kasuak solteak eta ez-sistematikoak direlako. Esaterako, EK (BN)ko azpi-euskalki desberdinetako: ‘nuntik’, ‘hantik’, ‘hementik’, ‘ontasunen’, ‘huntasunak’.

 

• Errotazismoa

 

d>r posizio desberdinetan:

(Er) gertatzen den: dud > dur aldaketa.

(G), (B), ero, lori, iria, bire

 

• Leherkari aspiratuak

Hauek ere jasotzea interesgarritzat jo daiteke, egoera eta presentzia nolakoa zen jakiteko, baina denak markatzen ibiltzea astunegia gertatuko litzateke. Beraz, ez dira jasoko.

 

 

 

® Afrikariak

 

Hegoaldeko testuetan arazo latza dago, askotan ez direla afrikarien grafiak erabiltzen igurzkarienak baizik. Edonola ere, igurzkarienak agertzen badira ere, artikula-puntuarekin sortzen diren bizkar-hobietako / mihipunta-hobietako hotsen arteko nahasketak seinalatuko dira.

 

 

® Igurzkariak

 

• Ezpain-hortzetako ahoskabea

Interesgarria izan arren maiztasunaren banaketa diatopikoa jasotzea ez da markatzen, ugariegia delako eta ez hain azpimarragarria.

 

–  Hots honen ordez, biezpainetako leherkari ahoskabea, [p] sistematikoki ahoskatua izan da (G), (B) ekialdeko azpi-euskalkian eta Ip (GN)ko hizkera batzuetan. Aski ezaguna denez hots honek balio horrekin hartzen duen isoglosa, markatu gabe uzten da.

 

• Txistukariak

Artikula-puntuarekin sortzen diren bizkar-hobietako / mihipunta-hobietako hotsen arteko nahasketak seinalatuko dira, batez ere, (B)ko, (G)ko testuetan agertzen dira.

 

Oro har, bestu euskalkietako testu askotan <zt> sekuentzia <st> bezala agertzen da, baita Iparraldekoetan ere: ‘estute’. Horiek ez dira seinalatzen, ez baitute nahasketa fonologikoa agertzen, ahoskera automatikoa, testu inguruak eraginda, baizik.

 

Hg (GN) eta (Aezk)ko testuetan instrumentalaren atzizkia <-s> da. Hau ere, aldaketa fonologikoa ez denez, ez da hemen jasoko.

 

Baita, hasierako posizioko sabaiko igurzkariak: xorta, xuri, xori, xukatu eta (Z)ren kasuan afrikatuarekin dituen txandaketak jasotzen dira. Baina ez, aldiz, hegoaldeko euskalkietako afrikariak, horiek baitira orokorrak. Baina, jasotzen dira agertzen diren hasierako posizioan dauden igurzkari sabaikoak Baztango testuetakoak esaterako.

 

(B)z sabai-aurreko igurzkari ahoskabea ager daiteke bizkar-hobietako igurzkari ahoskabearen bilakabideaz, <i> bokalaren ondoren joaten denean: ‘gixon’, ‘ixan’. Kasu hauek ere jasotzen dira.

 

Iparraldean, xistukari mailan, hots ahostunak ere gertatzen dira. Testu idatzietan ez direnez bereizten, ezinezkoa da markatzea.

 

 

 

• Yod hotsa

Kapitulu honetan ‘yod hotsa’ren azpian ager daitezkeen ahoskerak markatzen dira:

 

–          [ j ] sabaiko hurbilkaria: Ip (GN), Hg (GN),

                                                                       (L), Mend (BN), (B).

 

–       [dz] sabaiko igurzkari ahostuna: Ek (BN), (Z).

 

–       [ S] sabaiko igurzkari ahoskabea: Hg (GN),

                 (Aezk), (Er)

 

–       [ x ] belare igurzkari ahoskabea: (B), (G), Ip (GN), Hg (GN), eta baita (Aezk), (Zar) eta (Er).

                            

Biltzen direnak hasierako posiziokoak dira, ez dira hitz barruan agertzen direnak markatzen, ‘fonetika sintaktikoan’ armonia bokalikoz aipatutakoak izan ezik.                           

 

• Bustidura / Sabaiko hotsak

 

–       Kanpoan uzten dira: bustidura automatikoa, sabaiko hots guziak hartzen dituena, hain baita ugaria eta kasuistika handikoa: ‘illoba’, ‘ezpaña’, ‘erdolla’, ‘ixillik’, ‘itxaso’, ‘arraña’, ‘bioliñ’, ‘nunbaitt’, ‘atxur’.

Bestalde, kanpoan uzten da ere, arrazoiak bistakoak direlako, bustidura adierazkorra.

 

–       Markatzen da:

 

• Leherkari mailan: balio fonologikoa duena: ttut /tut Ip (GN), Iparraldeko euskalkietan: otto /oto.
• Sudurkarien mailan balio fonologikoa ere dutenak: min / miñ (B).
• Despalatalizazio kasuak: botoila, teila, dinozu (Aezk), (Zar), Mend (BN), (B).

 

 

• Aspiraketa

Leherkari aspiratuetan esan den bezala, hemen ere, aspiraketa ez da jasotzen, hain aipatu diren arrazoiz gain, aspiratzen ez diren <h> ortografikoak ere agertzen direlako eta horrek, ikuspuntu dialektaletik, informazioa nahastuko lukeelako.

 

 

                                       

• Dardarkariak

Biltzen diren kasuak honako hauek dira:

 

–          ‘-r + kontsonante’  taldean doan galera: nok, inok, nogaz, … (B).

–          Bokal arteko dardarkari bakunaren galera (Z)z gertatzen dena. Honek, ager dezake, diakroniaren ikuspuntutik noiz agertzen den testu idatzietan.

–          Garai zaharreko azken posizioko dardarkari galdua, gorde dena zenbait lekutan: laur, hirur.

–          Agian, Iparraldeko testuetan, dardarkari anitza eta bakunaren arteko nahasketak, ugariak direnak euskalki batzuetan batez ere.

 

         

• Kontsonante taldeak

         

• Hainbat multzo jaso daitezke, baina bat baino ez da jasotzen -r(t)z- taldea: ‘bortz’, ‘ortzirala’, ‘bertze’  arrazoia -st- taldearekin isoglosa interesgarria gerta daitekeelako.